“Hạnh phúc” và “Khổ đau” trong tư tưởng triết học Phật giáo và triết học Hy Lạp

Phần I. Bối cảnh lịch sử và nguồn gốc tư tưởng

1. Phật giáo: Con đường Trung đạo hướng đến giải thoát

Phật giáo xuất hiện vào khoảng thế kỷ VI - V TCN tại Ấn Độ, do đức Phật Thích Ca Mâu Ni (Siddhārtha Gautama) làm giáo chủ. Cốt lõi giáo lý của Ngài là Tứ Diệu Đế, chỉ ra rằng khổ đau (dukkha) là bản chất của đời sống, nhưng có thể chấm dứt thông qua con đường Bát Chính Đạo. Đức Phật nhấn mạnh trí tuệ (prajñā), từ bi (karunā) và thiền định (dhyāna) là những phương tiện giúp con người vượt qua vô minh và đạt đến Niết bàn (nirvāna).

2. Chủ nghĩa Khắc kỷ: Sống thuận theo tự nhiên và lý trí

Chủ nghĩa Khắc kỷ (Stoicism) ra đời vào thế kỷ III TCN tại Hy Lạp, do Zeno xứ Citium sáng lập. Triết học này nhấn mạnh rằng con người không thể kiểm soát hoàn cảnh bên ngoài,  nhưng có thể kiểm soát thái độ và cảm xúc của chính mình. Các triết gia Khắc kỷ như Seneca, Epictetus và Marcus Aurelius  khuyến khích sống kiên định, chấp nhận số phận và xem nghịch cảnh là cơ hội để rèn luyện đức hạnh.

3. Chủ   nghĩa   Khoái   lạc: Hạnh phúc đến từ sự an nhiên

Epicurus (là một triết gia và nhà hiền triết Hy Lạp cổ đại, 341- 270 TCN) sáng lập Chủ nghĩa Khoái lạc (Epicureanism), nhưng trái với cách hiểu thông thường, ông không đề cao sự hưởng thụ vật chất mà hướng đến hạnh phúc nội tại, tránh lo âu và kiểm soát ham muốn. Epicurus tin rằng khoái lạc đích thực không phải sự thỏa mãn tức thời mà là trạng thái tĩnh lặng trong tâm trí (ataraxia), đạt được bằng cách sống giản dị, loại bỏ sợ hãi (đặc biệt là sợ cái chết và thần linh).

Phần II. Khái niệm về hạnh phúc và khổ đau

1. Phật giáo: Khổ đau là hệ quả của vô minh và chấp thủ

Trong Tứ Diệu Đế, đức Phật chỉ ra:

Khổ (dukkha) là bản chất của đời sống.

Nguyên nhân của khổ (samudaya) là do vô minh và tham ái.

Sự diệt khổ (nirodha) đạt được khi chấm dứt tham ái.

Con đường đưa đến sự diệt khổ (magga) là Bát Chính Đạo.

Hạnh phúc chân thật theo Phật giáo không phải là sự hưởng thụ giác quan mà là trạng thái an nhiên, vượt thoát sinh tử luân hồi.

2. Chủ nghĩa Khắc kỷ: Kiên định trước nghịch cảnh 

Stoicism  dạy  rằng  con  người không thể kiểm soát được ngoại cảnh,  nhưng  có  thể  định  hình phản  ứng nội  tâm.  Tư  tưởng Epictetus cho  rằng  chúng  ta không kiểm soát được những gì xảy ra, nhưng chúng ta kiểm soát cách phản ứng với chúng.

Marcus  Aurelius  cũng  viết trong  Meditations:  “Đừng  để cảm xúc bên ngoài làm chủ tâm trí”.  Điều  này tương  đồng  với Chính niệm trong Phật giáo, khi hành  giả  quan  sát  cảm  xúc  mà không bị chúng chi phối.

3. Chủ nghĩa Khoái lạc: Hạnh phúc là tránh lo âu và sợ hãi

Epicurus cho rằng  khoái  lạc đích  thực  không  phải  là  sự hưởng thụ, mà là sự tĩnh lặng trong  tâm  trí. Nếu con  người muốn giàu có, đừng tăng tài sản, mà hãy giảm ham muốn cá nhân.

Điều này gần gũi với lời đức Phật dạy trong kinh Tăng Chi Bộ (Anguttara Nikāya): “Không có ngọn lửa nào bằng tham dục, không có dây trói nào bằng ái dục”.

Phần III. Triết học Phật giáo và Chủ nghĩa Khắc kỷ: Đón nhận khổ đau để giải thoát

1. Nhận diện khổ đau và con đường chuyển hóa

Phật giáo đặt nền tảng giáo lý trên Tứ Diệu Đế, trong đó ngay từ đầu đã chỉ ra thực trạng khổ đau không viên mãn của đời sống con người. Điều này là một phần tất yếu của kiếp nhân sinh. Tuy nhiên, đức Phật không dừng lại ở sự chấp nhận, mà Ngài chỉ ra nguyên nhân (Tập Đế), cách thoát khổ (Diệt Đế) và con đường thực hành để đạt giải thoát (Đạo Đế).

Chủ nghĩa Khắc kỷ (Stoicism) của Epictetus, Seneca và Marcus Aurelius dạy rằng khổ đau là điều không thể tránh khỏi, nhưng thay vì tìm cách diệt khổ như Phật giáo, họ chủ trương chấp nhận số phận một cách bình thản. Tư tưởng nổi bật của chủ nghĩa này là đừng cầu mong sự việc xảy ra như ý mình, mà hãy mong mình thích ứng với những gì xảy ra (Epictetus, Discourses).

2. Buông xả và kiểm soát cảm xúc

Cả Phật giáo và Chủ nghĩa Khắc kỷ đều dạy về buông xả.

Phật giáo nói về Vô thường (Anicca) đó là mọi sự vật hiện tượng đều tan hoại, bám chấp vào chúng chỉ mang lại khổ đau. Chủ nghĩa Khắc kỷ có khái niệm Amor fati, tức là “yêu số phận”, đón nhận mọi điều đến với mình mà không phản kháng.

Cách thực hành của hai truyền thống này cũng khá tương đồng.

Phật giáo đề cao thực hành thiền định và chính niệm để quán sát tâm, không bị cuốn theo vọng tưởng. Chủ nghĩa Khắc kỷ có cách thực hành tự phản tỉnh, ghi chép nhật ký để kiểm soát cảm xúc và không bị ngoại cảnh chi phối.

Nhìn chung, cả hai đều giúp con người có một tâm thế bình thản trước biến động cuộc đời.

Phần IV. Phật giáo và Chủ nghĩa Khoái lạc định nghĩa về hạnh phúc

1. Quan niệm về hạnh phúc

Trong khi Chủ nghĩa Khắc kỷ nhấn mạnh việc chấp  nhận số phận, thì Chủ nghĩa Khoái lạc (Epicureanism) của Epicurus lại tập trung vào niềm vui và hạnh phúc. Tư tưởng này cho rằng mục tiêu của cuộc sống là đạt được trạng thái an lạc, không lo âu, không đau đớn (Epicurus, Letter to Menoeceus). Hạnh phúc là trạng thái đến từ việc tận hưởng những khoái lạc bền vững, biết tiết chế để tránh đau khổ.

Mong ước đạt được trạng thái an lạc, không lo âu khá giống với quan điểm của Phật giáo, nhưng khác biệt ở chỗ Phật giáo dạy rằng hạnh phúc đến từ sự diệt trừ tận gốc tham, sân, si.

2. Khoái lạc và tiết chế ham muốn

Cả  hai  hệ  thống  tư  tưởng đều nhấn mạnh việc kiểm soát dục vọng.

Phật giáo dạy thiểu dục tri túc, hạn chế ham muốn, biết đủ 4 nhu cầu cơ bản là ăn, mặc, thuốc men, ngủ. Tư tưởng Epicurus thì chia khoái lạc thành hai loại. Một là, khoái lạc tự nhiên và cần thiết như ăn uống đủ đầy, tình bạn, thiền định. Hai là, khoái lạc xa hoa và không cần thiết như tiền bạc, danh vọng, quyền lực.

Có thể thấy, nếu như Phật giáo dạy về  chấm dứt  khổ đau thông qua buông bỏ, thì Epicureanism lại dạy về tận hưởng cuộc sống nhưng biết tiết chế để tránh đau khổ.

Phần V. Điểm giao thoa giữa Phật giáo và Triết học Hy Lạp

Mặc dù có những khác biệt, cả ba trường phái đều hướng đến sự an lạc nội tâm. Điều này có thể thấy rõ qua một số điểm chung.

Chấp nhận thực tại

Phật giáo dạy về vô thường, Stoicism dạy về  định mệnh, Epicurus dạy về sự bình thản trước cuộc đời.

Kiểm soát bản thân

Phật  giáo  có  giới  -  định  - tuệ,   Stoicism  có  tự   kỷ  luật, Epicureanism có sống giản dị.

Hạnh phúc đến từ bên trong

Không tìm kiếm hạnh phúc từ vật chất mà từ trí tuệ và sự tự tại.

Học giả Pierre Hadot (một triết gia và sử gia triết học người Pháp, chuyên nghiên cứu về triết học cổ đại, đặc biệt là chủ nghĩa khoái lạc và chủ nghĩa khắc kỷ) thể hiện quan điểm rằng triết học cổ đại không chỉ là lý thuyết mà còn là phương pháp rèn luyện thực hành. Điều này cho thấy cả ba trường phái đều mang tính ứng dụng cao trong đời sống.

Phần VI. Giá trị ứng dụng trong đời sống hiện đại

Trong một thế giới đầy biến động, sự đối thoại giữa Phật giáo và triết học Hy Lạp mang đến những giá trị thiết thực.

Nếu muốn an nhiên thay vì khó khăn. Học theo Stoicism và Phật giáo để buông xả và chấp nhận thực tại. Muốn hạnh phúc lâu dài. Học theo  Phật giáo và  Epicurus để sống giản dị và hạn chế dục vọng.

Muốn tâm an trước mọi hoàn cảnh. Kết hợp thiền Phật giáo với tư duy phản tỉnh của Khắc kỷ để rèn luyện tâm trí.

So sánh ứng dụng thực tiễn.

Ví dụ:

Chính niệm (Mindfulness) trong Phật giáo đã được tích hợp vào tâm lý trị liệu hiện đại để giảm lo âu. Triết lý Khắc kỷ giúp doanh nhân, vận động viên duy trì tinh thần kiên định trước thất bại.

Chủ nghĩa Khoái lạc có ảnh hưởng đến xu hướng sống tối giản (minimalism), giúp con người tránh tiêu dùng quá mức.

So sánh chi tiết giữa ba hệ tư tưởng

1. So sánh ứng dụng thực tiễn

2. So sánh chi tiết: 

3. So sánh ưu điểm, hạn chế và điểm nổi trội

Kết luận

Bài viết tìm hiểu về khái niệm “hạnh phúc” và “khổ đau” trong tư tưởng, quan niệm của ba nền triết học trong kho tàng tri thức nhân loại.

Phật giáo, Stoicism và Epicureanism đều hướng đến giải phóng con người khỏi khổ đau, nhưng bằng những con đường khác nhau.

Phật giáo hướng đến chấm dứt luân hồi bằng tu tập trí tuệ và thiền định.

Chủ nghĩa Khắckỷ(Stoicism) hướng đến sống thuận theo tự nhiên, chấp nhận số phận.

Chủ nghĩa Khoái lạc (Epicureanism) hướng đến trạng thái không lo âu, kiểm soát ham muốn.
Khi chúng ta đặt tên và quy ước thành triết lý phương Đông hay triết lý phương Tây, có sự xuất phát khác nhau về mặt địa lý, bối cảnh xã hội nhưng vẫn có một cội nguồn chung, đó là tri thức của loài người đã bổ trợ cho nhau, giúp con người hiện đại tìm ra lối sống quân bình, an lạc và trí tuệ.

Tác giả: Nguyễn Quốc Dũng - Tạp chí Nghiên cứu Phật học Số tháng 05/2025

TÀI LIỆU THAM KHẢO:
1. Tương ưng bộ kinh (Samyutta Nikaya), Dịch giả: HT. Thích Minh Châu
2. Trung bộ kinh (Majjhima Nikaya), Dịch giả: HT. Thích Minh Châu
3. Epictetus, Discourses, Dạy về cách kiểm soát tâm trí.
4. Marcus Aurelius, Meditations, Những suy tưởng của một vị hoàng đế Khắc kỷ.
5. Pierre Hadot, Philosophy as a Way of Life, Giải thích cách triết học Hy Lạp là một phương pháp sống.
6. Stephen Batchelor, Buddhism Without Beliefs, Nhìn nhận Phật giáo như một hệ tư tưởng triết học.